Carn 39
Sheeloghe Noa ny Manninee.


This article examines the progress made in teaching Gaelic to childen in other countries and speclates on ways in which conditions could be created in Mann which would lead to similar developments.

Ayns dagh heer Cheltiagh boayl ta'n chengey goll naardey ta kesmadyn cheddin ry-akin.

1. Ta'n chengey ec dy-chooilley pheiagh veih'n chlean.
2. Ta chengey elley cheet stiagh ec sleih t'er chosney barriaght ennagh (cultooragh, argidagh, sidooragh).
3. Ta paart dy leih cheet dy ve daa-hengoil er-yn-oyr dy beign dou dellal rish yn reiltys noa.
4. Ayns aigney yn vun lught ta'n chengey noa co-kianglt rish speeideilys as niart reiltagh.
5. Ta sheeloghe reih dyn gynsaghey yn chied chengey rish nyn baitchyn.
6. Tra ta'n sheeloghe shoh g'aase ny shinney ta baarney fosley eddyr oc as paitchyn jeh'n nah heeloghe.
7. Ta ny loayrtee dooghyssagh geddyn baase as fod yn chengey geddyn baase marroo.
8. My vees sleih foast ayn ta g'eearee loayrt yn chied chengey t'orroo dy ynsaghey ee myr nah hengey.

Fod yn chengey farraghtyn bio er aght ennagh rish bleeantyn agh t'ee fo baggyrt ayns dagh heeloghe as t'eh lane dooillee dy aavioghey ee. Ta sleih loayrt as g'arganey rish foddey er'n aght share dy aavioghey ee. S'lhiass dooin brastalyn, lioaryn, tapeyn, troggal er-lheh, argid, fir-ynsee as reddyn elley t'ad gra. T'eh jarroodit oc feer-vennick dy vel paitchyn g'ynsaghey nyn chengey oc fegooish ny reddyn shoh. Son aavioghey firrinagh shegin da chengey ve ec paitchyn voish y chlean. Er aght ennagh da'n sleih goll er ash bunnys er'n chassan cheddin liorishyn hooar yn chengey baase.

Ta bunnys cho baghtal nagh vel eh ymmyrchagh dy ghra dy vel sleih troggal paitchyn tra t'ad eddyr mysh hoght-jeig as daeed vlein d'eash. T'ad gynsaghey yn Chengey rish nyn baitchyn ayns ny chied kiare bleeaney jeh nyn mea. Mannagh vel yn chengey flaaoil oc roish my vel ad troggal paitchyn t'ad ro 'aitchagh dy gynsaghey ee rish nyn baitchyn.

Ayns Nerin, Bretyn, Kernow as Britaan Beg ta sleih er ve speeideilagh hannah troggal sheeloghe noa jeh loayrtee dooghyssagh. Fodmayds jannoo yn red cheddin ayns Mannin? Ta lught-thie ny jees er phrowal shen y yannoo, as t'eh dooillee dy liooar. T'ad er ve speeideilagh ayns ny cheeraghyn elley er-yn-oyr dy row possanyn beggey dy phaitchyn ayn oddagh cloie cooidjagh. Ayns Nerin, Bretyn as Britaan Beg va loayrtee-dooie foast ayn, agh cha row ayns Kernow. Va stayd yn chengey ayns shen casley rish Mannin tammylt beg er dy henney. Va ooilley ny loayrtee-dooie maroo as cha row yn chengey ec peiagh er-lhimmey jeusyn t'er n'ynsaghey ee myr nah hengey.

Shegin da ve feer chronnal nish nagh vodmayd goaill yn nah chesmad er ash (troggal sheeloghe noa voish y chlean) ayns Mannin derrey ta mysh lieh-cheead dy leih ayn mysh yn eash hoght bleeaney jeig as Gaelg flaaoil oc. Er-yn-oyr dy vel paitchyn gynsaghey smoo voish yn voir ny voish yn ayr, t'eh smoo scanshoil dy gynsaghey rish mraane ny rish deiney. Ayns ny cheeraghyn ta mee er n'imraa t'ad er hroggal paitchyn as yn chengey ec yn ayr. Jeeagh-jee mygeayrt ny vrastalyn vel sleih aeg dy-liooar ayn? Vel mraane aegey dy-liooar ayn?

Cre'n aght fod mayd greinnaghey sleih aeg dy ynsaghey Ghaelg? Shegin daue goaill toshiaght ec mysh kiare ny shey jeig bleeaney d'eash dy beagh ad flaaoil ec hoght bleeaney jeig. Ec yn eash shen t'ad er n'ghoaill toshiaght er veaghey as reih er-nyn-son hene. Ec yn eash cheddin neesht t'ad smoo cummaghtit ec yn theill jeianagh. T'ad ceau eddeeyn quaagh noa-emshyragh, t'ad clashtyn rish kiaull jeianagh as t'ad caghlaa nyn aignaghyn oc dagh vee. Cha nod traa smessey ve ayn son cosney ad dys yn gleashaght Ghaelgagh tra t'ou smooinaghtyn er'n yalloo shenn-emshyragh t'er 'n Ghaelg. Ta lane fys ain-hene dy vel ee ny chengey jeianagh agh mannagh vel yn sheeloghe s'aa smooinaghtyn dy vel cha bee ad greinnit dy cheau traa urree.

Ta shin er n'ghoaill toshiaght er chroo aght-beaghey noa emshyragh Ghaelgagh. Ta aittys ry-gheddyn 'syn aght-beaghey shoh. Ta kiaull, rincyn as spotchyn ayn ayns ny feaillaghyn eddyr-Celtiagh as ta paart dy leih aeg goaill ayrn ayndaue. Dy vodmayds soilshaghey daue dy vel Gaelg ny clagh undinagh 'syn chooish cosneemayd barriaght scanshoil. Dy vodmayds neesht bishaghey ny feaillaghyn as goaill stiagh ny smoo sleih aeg (punks, mods, new romantics as sleih aeg erbee) as soilshaghey daue dy vel ny smoo aittys ry gheddyn ayndaue ny ayns yn aght beaghey boght t'ad gynsaghey voish yn chellveeish, disco as Radio Vannin, foddee bee ad nyn moiraghyn as ayraghyn yn sheeloghe Gaelgagh noa. Cha nel eh cho dooillee shen. Cha nel duinid ny feeuid 'syn vea jeianagh t'ad geiyrt er nish as cha nel ee farraghtyn.

Fod ad gynsaghey ayns ny scoillyn agh cha nee monney. Ta kied er ve currit liorish yn voayrd dy yannoo ymmyd jeh'n Ghaelg ayndaue, agh cha nel ny paitchyn soiaghey mooar jeh reddyn t'ad gynsaghey tra t'ad aeg ayns scoillyn. Cha nel ad gynsaghey Gaelg ayns yn nah scoill as eer dy row ad, cha bee shen jeh monney feeuid. Ta fys ain ooilley er'n aght va shin gynsaghey Frangish son feysht. Cha nel ad soiaghey mooar jeh'n chengey coloayrtyssagh ayns feshtyn, as ta shen yn red smoo scanshoil dooinyn. Fod mayds gynsaghey graih er'n chengey (as reddyn cultooragh elley) roo ayns ny scoillyn. S'treih lhiam gra dy vel ad ynsit ny reddyn shoh er-lheh son co-hirraghyn, (Guild as y lhied) as ta paart jeu cur dwoaie daue ny s'anmey. T'eh niartaghey yn eie nagh vel ny reddyn shoh ayrn jeh'n vea jeianagh myrgeddin. Cha nel ad agh reddyn t'ou jannoo ec yn scoill son co-hirrey, as gollrish ram reddyn elley dyn ymmyd t'ou faagail dty chooyl ad tra t'ou g'aase ny shinney. Fod scoillyn jannoo jeeill da'n chooish er'n aght shoh.

Honnick mee earish-liooar Yernagh tammylt beg er-dy-henney. V'eh screeuit ayns Gaelg agh va ny skeealyn mychione reddyn jeianagh as va artyn ayn mychione ny chied daeed char er'n radio, reddyn b'vie lesh yn aegid. Cheayll mee leaght neesht voish Albinagh ta g'obbragh da'n BBC. V'eh ny stiureyder jeh'n claare ynsaght noa er'n chellveeish er-nyn-son b'vie lhien gynsagney Albinish. Roish yn claare noa shoh, myr dooyrt eh, v'ou gynsaghey yn aght dy chummal croit veg neesht. Veagh oo smooinaghtyn nagh dod peiagh loayrt mychione reddyn elley 'syn Ghaelg, v'eh dy kinjagh mychione kirree ny eeastagh. V'eh soilshaghey dooin claare ren eh jeh purt-y-beeal er aght jeianagh. Va'n doodee goaill arrane er aght tradishoonagh agh v'ad jannoo ymmyd jeh dagh schlei noa ayns ny jallooghyn, soilshaghyn chentyn as y lhied, as greienyn kiaullee noa-emshyragh lectragh. Smooineeagh oo dy row claare chiaull cadjin v'ayn gollrish "Top of the Pops". Va un red anchasley ayn, va'n kiaull shoh foddey ny share. Dooyrt eh dy row sleih goaill yindys tra honnick ad sleih loayrt mychione cooishyn chadjin ayns thie oast ass y Ghaelg. Cha row fys oc dy row y lhied ayn.

Ta wheesh ny feaillaghyn ayn ny laghyn t'ayn jiu veagh caa ec kiare ny queig possanyn kiaulley as rincey goll dys jees jeu dagh vlein. Ta cuirrey er ve currit dys Bock Yuan Fannee dy gholl dys three jeu mleeaney nastee. Cha nod ad goll dys ooilley jeu as cha nel possan elley ayn. Fodmayd jannoo ymmyd jeu dy chur lesh stiagh sleih aeg ayns y vea Ghaelgagh. Agh hoshiaght t'eh ymmyrchagh dy hayrn ad stiagh as gynsaghey kiaull as rincey roo yn aght bee ad aarloo. Shegin da'n kiaull as rincey jeeaghyn daue dy ve feeu as jeianagh er Ellan Vannin. Fodmayds greinnaghey tooilley jeu dy heet dys yn Chruinnaght dy akin as goaill ayrn ayns yn chloie as aittys. Fod kiaulleyderyn goll ny s'menkey stiagh 'sy thieyn-lhionney, as loayrtee marroosyn, jannoo taishbynys roish yn theay dy vel Gaelg bio, foayssagh as aitt.

Studeyrys Yernagh sy Ghoal

Irish studies have been (and still are) generally neglected in Britain, both inside and outside the state education system. Recent developments go a little way towards improving the situation.

Ta ram jeh my chaarjyn lane shickyr dy vel mish er chummal ayns Sostyn rish ymmodee blein. Cha nel shen kiart. Ta mish er chummal ayns Lerpoyll (ny faggys da). Cha nee Sostyn t'ayn noadyr. Sorch dy Hostyn Cheltiagh t'ayn, dy jarroo. Son y chooid smoo, she Bretnee as Yernee ny shenn-ayraghyn jeh'n sleih ta baghey sy cheer whaagh shoh. Kyndagh rish shen, cha nel ny Sostnee kiart coontey Lerpoyll y ve Sostnagh dy firrinagh, ga nagh vel monney Celtiee er ngarraghey gys y "cheer" shoh rish sheeloghe ny ghaa.

Ta ny Lerpoyllee hene toiggal dy dooghyssagh dy nee sluight er lheh ad. T'ad breeoil as gastey as mee-reiltagh. Dy mennick, ta moyrn cam oc er y fa dy vel drogh ghoo oc kyndagh rish meshtallys, caggaghyn straid as stholkyn. Erskyn ooilley, cha nel ny Lerpoyllee cur arrym da sleih mannagh vel ad toilchyn eh. She troghyn Celtiagh ad shoh, oddagh oo gra! Cha nhyrrys dy vel Lunnin cur feoh da Lerpoyll.

Ga dy vel ny paitchyn jeh Yernee (as Celtiee elley) ayns Lerpoyll coontey ad hene y ve Sostnagh nish, ta ram jeu goaill taitnys sy sluight oc hene. Dy dooghyssagh, ta'n taitnys shen ny stroshey ayns baljyn goll rish Coventry as Lunnin, raad ta ymmodee Yernee ren cheet veih Nerin shiartanse dy vleeantyn er dy henney (cha nel monney sleih va ruggit ayns Nerin cummal ayns Lerpoyll nish). Ta sleih shirrey brastyllyn ta cur fys daue mychione cultoor as shennaghys ny hErin. Gyn ourys, ta kuse jeu jannoo shoh kyndagh rish y chaggey ayns Nerin twoaie. T'ad er nakin claaryrn mychione shennaghys Yernagh er chellooish Sostnagh as by vie lhieu feddyn magh ny smoo na shen. T'ad shirrey nyn bersoonaght Yernagh.

Ta doilleeid er lheh oc shid ta shirrey cur studeyrys Yernagh er e hoshiaght ayns Sostyn. Ta'n chooid smoo dy 'leih ynsit veih'n chlean dy chur feoh da ny Yernee ny, er y chooid sloo, dy yannoo craid my nyn gione (y red cheddin ayns Mannin ta er ve baiht ayns propaganda Goaldagh rish keeadyn dy vleeantyn nish). Ta ram sleih cheet dy ve corree tra t'ou gaccan mychione ny spotchyn Yernagh ('aittys gyn olk').

Myr shen, t'eh feer scanshoil dy chur er e hoshiaght brastyllyn Yernish, brastyllyn shennaghys, brastyllyn kiaullee as myr shen foast. Cha jean y lhied dy bragh dooney ny gib jeh ny kimmee ta foast geearree cur ny Yernee fo chosh. Agh nee y lhied niartaghey ad shid ta shirrey nyn Yernaghys ayns cheer joarree.

Ta tooilley sleih co-obbraghey ayns ny cooishyn shoh nish. Myr sampleyr, ta earishlioar enmyssit "Irish Studies in Britain" er ve currit er bun. Ta'n earishlioar shoh clouit ayns Beeal Feirshtey as currit magh ayns Lunnin. T'ee geddyn cooney veih reiltys Divlyn. Ta'n earishlioar cur fys mychione lioaryn as scannaneyn as y lhied ry hoi studeyrys Yernagh sy Ghoal.

Ta tushtey dy liooar cheet veih'n smooinaght dy vel eh foddey ny sassey dy yannoo studeyrys er cooishyn Frangagh, Rooshagh, Giarmaanagh, Sheenagh as myr shen na er cooishyn Celtiagh. Dy jig y laa tra vees dy chooilley phaitchey ayns Mannin jannoo studeyrys Manninagh.



Brian y Stoyll, 13 Luanistyn 1982.