Carn 41
Gaelg Jiu

T'ou er n'ghoaill tastey, gyn ourys, nagh row art 'sy Ghaelg 'syn choip s'jerree jeh Carn. Ta dooilleeid bunneydagh ain 'syn chooish shoh. Myr ta shin screeu mychione red-erbee scanshoil t'er daghyrt er'n Ellan ta foaysagh da sleih beaghey ayns ny cheeraghyn elley, t'orrin dy yannoo ymmyd jeh chengey shione daue, nyn jengey-hene ny Baarle. Cha neeu eh screeu 'syn Ghaelg eh. Bee fys ec sleih er'n Ellan mychione yn chooish as foddee dy daghyr eh ny smoo ny mee er-dy-henney. Cha vod monney sleih ayns ny cheeraghyn elley toiggal Gaelg. Sheign dooin screeu mychione cooishyn cheu-mooie jeh'n ellan my ta shin screeu ayns Gaelg. Cha nel yn caa ec ram sleih dy gheddyn skeealyn foaysagh mannagh vel ad beaghey ayns ny cheeraghyn boayl ta ny cooishyn taggyrt. Ta dy-kinjagh smoo reamys dooin ayns Carn ny fodmayds lhienney. Myr shen my vees red erbee ec sleih elley bee foaysagh da ny Gaelgeyryn ta nyn screeudeyr g'eearree artyn voue.

Ta sleih fei-ny-cruinney ta shirrey er tooilley fys mychione Chengey-ny-Mayrey Ellan Vannin as ta screeudeyr ny banglane Manninagh er vriaght jeem dy insh skeeal giare mychione immeeaght ny Ghaelgey rish yn laa t'ayn jiu as er-lheh yn Cheshaght Ghailckagh.

Va'n Yn Cheshaght Ghailckagh currit er bun ayns 1899 tra va'n chengey goll sheese y lhergagh dy bieau. Ayns 1901 va 4,419 Manninee dooie daa-hengoil ayn ass earroo dy 'leih jeh 54,613 ny 8.1%. Ayns 1921 cha row agh 896 jeu foast er-mayrn. Hie Yn Cheshaght er nyn raad eer ayns eddin jeh ny earrooaghyn molleydagh shoh as ta shen soilshaghey magh yn slane-jeeanid oc. Cha row eh agh jeih bleeaney er-dy-henney tra scuirr ny earrooaghyn jeh ny loayrtee veih goll naardey. Ec y traa shen va mysh 60 loayrtee flaaoil as cha row agh un dooinney ayn va er loayrt Gailck veih'n chlean. Yn laa t'ayn jiu ta'n earroo bishaghey dy moal.
Car ooilley ny bleeantyn shoh va brastylyn goll y chummal as va schoillaryn (J.J.Kneen er-lheh) aaronsey, screeu as cur magh lioaryn. Tra haink rish grie recoyrtyssyn jeianagh v'ad kiart ayns tra mie dy goaill sheese coraaghyn jeh ny feed Manninee dooie va foast er-mayrn. Va'n cooid smoo jeh ny loayrtee noa shinney aighoil er-yn-oyr dy row ad er'n ynsaghey voue ayns nyn dhieyn-hene.
Jeih bleeaney er-dy-henney cha row monney Ghailck ry-chlashtyn er ny straaidjyn Vannin. Hug paart dy olteynyn yn Cheshaght er bun yn treiltys dy chummal chaglymyn dagh vee ayns thie oast ennagh fei'n Ellan. Cha nel ad ymmyrchagh ny laghyn t'ayn jiu er-yn-oyr dy vel loayrtee ry-gheddyn dagh chiaghtyn boayl ennagh. Myrgeddin, ta'n Ghailck ry-akin ny s'menckey er ny straaidjyn as er troggalyn pobbylagh liorish jannooaghyn yn Cheshaght.
Ta aggyrtys er n'aase er coontey jeh'n sym noa ayns g'ynsaghey yn chengey son lioaryn as coonaghyn elley. Ta cur magh lioaryn noa as aa-cloue shenn lioaryn er jeet dy ve ayrn smoo jeh obbyr yn cheshaght. Ta feme ayn son lane argid ec yn Jeshaght dy reayll ooilley nyn lioaryn clouit as ta cooid smoo jeh berchys yn cheshaght kianglt ayns stoyr lioaryn. Cha row rieau thie-hene ec yn Cheshaght. Beagh eh mie my vees troggal oc, dy reayll lioaryn ayns sauchys, son recoyrtyssyn, brastylyn as son gienseyn as cooishyn elley. Kuse dy vleeantyn er-dy-henney, hug Banglane Twoaie yn Cheshaght er bun Chengey Bio, argid y hagglym ry-hoi kionnaghey troggal myr kione-cherroo. Ta'n cooish cheet lhieu dy rea.
Ayns 1979 va'n Fockleyr Baarle-Ghailck Doolish y Karagher currit magh ec Shearwater Press lesh cooney voish yn Kiannooyrtys. Ghow yn obbyr niartal shoh feed vlein dy chooilleeney, as t'eh jannoo shickyr jannoo ymmyd jeh'n jengey ayns ny laghyn ry-heet. Mleeaney, son yn nah cheayrt, ta coorse joinagh G.C.E. ec Colaashtey ny Edjaghys Sodjey ayns brastyl arnane. Ta'n Boayrd Edjaghys cur kied son lessoonyn Ghailckagh er coorse ynsee yn bun-schoill boayl ta ayr as moir g'eearree eh as fo paart dy cordailyn elley.
Ayns Lioar ny Arraneyn Ashoonagh currit magh hoshiaght ayns 1896 dooyrt ad dy screeu schoillar scanshoil tammylt roish shen dy row Ghailck "ny chengey fo deyrey - cronk rioee snaue stiagh ayns dowanyn-lheead Jiassagh". Va skeeal screeuit tammylt beg er-dy-henney liorish fer jeh ny loayrtee shinney ayns nyn lhing-hene ta smoo lane-yerkallagh as t'eh soilshaghey magh dooin nyn gurrymyn. Va'n ennym urree "Cha niow yn Ghailck baase choud's ta shinyn foast bio".

Colin Jerry




Yn Slattys ry hoi Lhiettal Ymagglaghey


Like much anti-Irish legislation introduced in Britain, the Prevention of Terrorism Act could be going international.

Ayns Sostyn, ta'n Chiarn Jellicoe er chur magh studeyrys ta jeant echey er yn Clattys ry hoi Lhiettal Ymagglaghey (Prevention of Terrorism Act). Va bree currit da'n clattys shoh sy vlein 1974 erreish da'n thie lhionney shid ve sheidit seose ayns Birmingham as ram sleih marrooit. Ta sleih ayn ta gra dy nee crout Sostnagh va'n bleaystan shen. Aghterbee, lurg y bleaystan, va ymmodee Goaldee greeasit gys ferg mooar noi ny Yernee. Kyndagh rish shen, va'n reiltys Laboragh abyl stiurey yn slattys tranlaasagh shoh trooid ard-whaiyl Hostyn. As ta'n slattys shoh er lhiantyn rish y lioar slattys.

Coardail rish Jellicoe, ta'n gaue veih "atchimeyryn" Yernagh as atchimeyryn eddyr ashoonagh olk dy liooar dy lowal da ny meoiryn-shee freayll pooaryn er lheh ry hoi goaill sleih as ad 'eyshtey gyn jannoo cassid orroo. Agh dooyrt Jellicoe dy lhisagh tooilley pooar ve ec ard-whaiyl Hostyn: ec y traa t'ayn, cha nel yn Slattys ry hoi Lhiettal

Ymagglaghey fo smaght yn ard whaiyl dy kiart noadyr. As lhisagh yn slattys shoh ve lowit baase 'gheddyn lurg queig bleeaney. My vees reiltys Hostyn laccal freayll ny pooaryn er lheh (!) oddagh yn slattys ve aa-hroggit ec y traa shen. Ayns ny queig bleeaney, lhisagh yn slattys goll er myr t'eh nish, agh oddagh eh ve caghlaait ny veggan as ny veggan.

Ta fys ain ooilley dy vel ny Goaldee er nyannoo ymmyd jeh'n clattys translaasagh shoh dy chur aggle er Yernee (as sleih elley) ayns Sostyn as ayns ny cheeraghyn Celtiagh. Ta ram sleih er ve goit as cha row rieau cassid jeant orroo. Shimmey keayrt ayns Lunnin, myr sampleyr, ta Yernee er ve goit ec y Vanglane Er Lheh as baggyrtys jeant orroo son jannoo veg. Yn ynrican loght, shen dy ve dty Yernagh. Ta paart dy phaitchyn ayns Lunnin ta foast jannoo mooin sy lhiabbee er y fa dy row nyn ayraghyn as moiraghyn goit ayns mean ny hoi ec ny meoiryn-shee. Agh fuirree, eaisht rish y Chiarn ooasle mysh shoh. Ta Jellicoe soilshaghey magh cre'n fa nagh vel cassid jeant er monney sleih ga dy vel ymmodee sleih goit ec ny meoiryn-shee: y fys ta ny meoiryn-shee tayrn woish y sleih ta goit oc, ta'n fys shen "dendeysagh" as cha beagh eh cooie dy chur y fys shen dy foshlit sy choort! Cre'n kialgeyrys. Ta fys ain ooilley dy vel y slattys shoh foast ayn er y fa dy vel reiltys Hostyn laccal chymsaghey fys mychione cooishyn Yernagh, cooishyn politickagh, cooishyn Celtiagh - dy jarroo, red erbee ta noi'n reiltys. Sleih ta goit, ta ny meoiryn shee dy mennick shirrey fys vouesyn nagh vel bentyn rish Nerin er chor erbee.

Ta Jellicoe smooinaghtyn dy lhisagh yn slattys shoh ve ymmydit noi atchimeyryn eddyr ashoonagh er y fa dy vel ymagglaghey eddyr-ashoonagh mooadaghey ayns Sostyn nish. Ta'n lheid er daghyrt roie: va'n Banglane Er Lheh currit er bun ny smoo na keead blein er dy henney dy chur ny Fenians fo smaght. Tra hie ny Fenians magh ass, va'n Banglane foast ayn. Haink y Banglane dy ve kianlt seose lesh dy chooilley heer sy teihl bunnys, as cha nee lesh Nerin ny lomarcan. S'cosoylagh nagh jean ad geddyn rey rish yn Clattys shen noadyr.

Brian y Stoyll